Üniversitede öğrenim gördüğüm zaman dersimize giren öğretim üyelerine “hocam” diye hitap ederdik ediyoruz sanırım edeceğiz…
Fakat bir nokta beni düşündürdü ki o da farklı meslek gruplarından insanlara aynı sözcük ile hitap etmemiz. “Hocam!” camide imamlara, müezzinlere, ilkokul ve lisede öğretmenlerimize, üniversitede öğretim üyelerimize hatta toplum arasında birbirimize seslediğimiz şu “hoca” kelimesi ne ifade ediyordu? Bir öğretim üyesi dersimizde hoca kelimesinin efendi, ağa, ulu ve saygıdeğer kimse, evin büyüğü, mal sahibi gibi anlamlarını karşılayan Farsça hâce (χʷāceخواجه) kelimesinden Türkçeye geçtiğini söylemişti. Bunun yanlışlığını aşağıda yazacağım ancak şimdi öncesinde Türkçe “bilge” kelimesi üzerinde durmak istiyorum. Bilge kelimesi Türkçede “Bilgili, iyi ahlâklı, olgun ve örnek kimse” anlamlarına gelir. Günümüzde genellikle hitap şeklinde değil de bir özel ad olarakkullanıyoruz. Bu kelime Eski Türkçe ve Orta Türkçe metinlerinde sıklıkla karşımıza çıkar. Türkçenin ilk yazılı kaynaklarında geçmektedir. Bu metinlerde unvan olarak da “akıllı kişi” anlamlarında kullanıldığı görülür. Kül Tigin anıtının Doğu Yüzünde “Ökün kür(e)gün(in) üçün ig(i)dm(i)ş bilge k(a)g(a)n(ı)n(ı)n (...)” şeklinde; Bilge Kağan yazıtının Batı yüzünde ise “bilge kağan uçdı” (vefat etti) şeklinde karşımıza çıkmaktadır.SevanNişanyan sözlüğünde bu kelimenin 15. yüzyılda yani Arapça ve Farsça kelimelerin Türkçeye hızla girdiği dönemlerde unutulduğunu, dil devriminden sonra ise bu kelimenin tekrar canlandırıldığını söyler.
Gelgelelim hoca kelimesine… Bu kelime Azerbaycan Türkçesinde hoca; Başkurt Türkçesinde huja, Kazak Türkçesinde koja; Kırgız Türkçesinde koco; Tatar Türkçesinde huca; biçimlerinde görülürYaygın görüşe göre bu kelime Farsça hâce kelimesinden alıntıdır. Ahmet Temir’e göre bu kelime Türkçe ve Moğolca “koç” adına +a getirilerek kurulmuş olup bugün Türkiye Türkçesinde “koca” kelimesinin de kökenidir. Farsça imlâdaki “h” Türkçe “k-”dan değişmiş olmalıdır .Ayrıntılı bilgi için Tuncer Gülensoy’un “Türkoloji Makaleler 1” adlı kitabına bakabilirsiniz.
Peki “Bilgem” kelimesini öğretim üyelerimize hitap ederken kullanabilir miyiz? Pekala kullanabiliriz. Sanıyorum bu kelimeyi Prof. Timur Kocaoğlu Bilgem gündemde tutuyor ve onun yardımlarıyla bu kelime yaygınlık kazanıyor. Benim de bilge kelimesini hoca kelimesinin yerine kullandığım zamanlar oluyor. Bunu hazırladığım söyleşi kitabına da ad olarak koymayı yeğledim. Fakat yine de bazı Türkologlar kendilerine “Bilgem” şeklinde hitap etmemem gerektiğini nazik bir biçimde bana söylediler. Onlar kendilerinin bu kelimeyi hak etmediğini düşündüler. Bu durum aynı zamanda onların ne kadar alçakgönüllü olduklarını ve aslında bu kelimeyi gerçekten hak ettiklerini gösteriyordu. Ama bu kelimeyi yalnızca Bilge Kağan, Mevlana, Yunus Emre, Atatürk gibi tarihi şahsiyetlerimiz ile sınırlı tutmak beni rahatsız ediyor. Böyle bir yaklaşıma gerek olduğunu sanmıyorum. Çok eski ve güzel bir Türkçe sözcük olan “Bilge” kelimesini niçin hak eden kişilerimize hocalarımıza kullanmayalım? Farklı meslek dallarından olan kişilere hitap şeklimizi yalnızca “hoca“ kelimesine sıkıştırmak yerine “Bilge” kelimesini de kullanarak Türkçemizin ifade gücünü arttırabiliriz.
Şafak KARAKOÇ
